नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको इतिहासमा बि.सं. ०४६ सालको संयुक्त संघर्ष एउटा महत्वपूर्ण घटना थियो । पुग नपुग दुई महिनासम्म चलेको उक्त संघर्षले तीस बर्षे निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थालाई समाप्त गरी वहुदलीय प्रजातन्त्र पुनः स्थापना गर्यो । नेपाली कांग्रेस र संयुक्त वाममोर्चाले सञ्चालन गरेको उक्त छोटो समयको आन्दोलन अनेक उतार-चढाव भएर गुजि्रएको थियो ।
प्रभुनारायण बस्नेत
हजारौंको संख्यामा आन्दोलनकारी सडकमा ओर्लिएको घटना र चारजना आन्दोलनकारी एकै ठाउँमा जुट्न नसक्ने स्थिति त्यो आन्दोलनमा देखिएको थियो । ०१७ साल पुसमा पार्टीहरुमाथि प्रतिवन्ध लागेपछि खुला गतिबिधि गर्न नपाए पनि गुप्त रुपले दलहरु क्रियाशील छँदै थिए । त्यसमा पनि ०३६ सालको जनमतसंग्रहपछि त नेपाली कांग्रेसले जमलमा झण्डा नै फहराएर पार्टी कार्यालय सञ्चालन गरेको थियो ।
नेकपा (माले), नेकपा (चौम) र नेकपा (मशाल) र मसाल जस्ता ‘रेडिगल’ पार्टीका नेताहरु भूमिगत भए पनि कृष्णराज बर्मा, बिष्णुबहादुर मानन्धर, तुलसीलाल अमात्य, शम्भुराम श्रेष्ठ, नारायणमान बिजुक्छे आदि कम्युनिष्ट नेताहरु राजधानीमै खुलारुपले हिँडडुल गर्थे ।
जे भए पनि पार्टीहरु प्रतिबन्धित भएकाले तिनको खुला गतिविधि चाँहि निसिद्ध थियो । राजनीतिक पार्टीहरुको उद्देश्य पनि समान थिएन । नेपाली कांग्रेस र केही बामपन्थी समूह दलमाथिको प्रतिबन्ध हट्नुलाई नै आफ्नो आन्दोलनको सफलता र पार्टीको एकमात्र उद्देश्य ठान्थे भने माले, मसाल, चौम र मशाल जस्ता पार्टी जनवाद नै ल्याउने कुरा गर्थे ।
यी दुई विपरित बिचारधारा भएका दुई ध्रुवमा विभाजित दलहरु नै आपसमा राजनीतिक, वैचारिक, सैद्धान्तिक र कतिपय अवस्थामा भौतिकरुपमै भीडन्त गर्थे ।
ती दल एकै थलोमा उपस्थित हुने अवस्था नै थिएन भने साझा संघर्ष गर्ने कुरा त टाढाकै कुरा थियो । यो अवस्थाबाट मुक्ति पाउन र पञ्चायत इत्तर शक्तिहरलाई एक ठाउँमा ल्याउन पार्टीहरु सम्वद्ध विद्यार्थी संगठनले महत्वपूर्ण भूमिका खेले ।
भारतले ०४५ सालमा व्यापार तथा पारबहन सन्धी नवीकरण नगरी गरेको नाकाबन्दीपछि कांग्रेस सम्वद्ध नेपाल बिद्यार्थी संघ र विभिन्न कम्युनिष्ट पार्टी सम्बद्ध विद्यार्थी संगठनबीच छलफल, वहस, बिचार बिमर्श तीव्ररुपले सञ्चालन भयो । र, तिनीहरुबीच पञ्चायत अन्त्यको साझा मुद्दामा मिलेर अघि बढ्ने सहमति बन्यो ।
उता नेपाली कांग्रेस एक्लैले पञ्चायतविरुद्ध अन्तिम र निणयक संघर्ष गर्ने घोषणा गरिसकेको थियो भने कांग्रेसकै दवावमा संयुक्त संघर्ष गर्न भनी सात वटा वामपन्थी समूहहरु नेकपा (माले), चौम, माक्र्सवादी, नेमकि संगठन, अमात्य समूह, बर्मा समूह र मानन्धर समूहले संयुक्त वाममोर्चा निर्माण गरे ।
अझै पनि कांग्रेस-वाममोर्चा र कांग्रेस मिलेर साझा संघर्षको कार्यक्रम तय गर्ने र त्यसलाई संयुक्त रुपले घोषणा गर्ने सम्भावना बनेन । बाहृय दबावका कारणले कांग्रेस कम्युनिष्टसँग मिलेर अगाडि बढ्न हच्क्यो । फलतः कांग्रेस र बाममोर्चाले संयुक्त रुपले कार्यक्रम तय गरेर पनि छुट्टाछुटै घोषणा गर्ने समझदारी बन्यो ।
यसरी सहमति भएपछि ७ फागुनमा देशव्यापीरुपमा पार्टी नेताहरुकै नेतृत्वमा झण्डासहित जुलुस प्रदर्शन गर्न निर्णय भयो । व्यापक तयारी र प्रचार प्रसारका साथ भएको उक्त कार्यक्रमबाट पञ्चायती सरकार नराम्रोसँग डराएको थियो ।
त्यही डरका कारण सरकारले आयोजना गर्ने राष्ट्रिय प्रजातन्त्र दिवसको कार्यक्रममा उपत्यकाका सम्पूर्ण कर्मचारीलाई उपस्थित हुन निर्देशन दिइयो । दशरथ रंगशालामा हुने उक्त कार्यक्रममै सबै कर्मचारीको हाजिरी लिने र हाजिर हुन आउँदा कर्मचारीहरुले अनिवार्यरुपले औपचारिक पोशाक लगाउनुपर्ने व्यवस्था गरियो ।
तर त्यही निर्णय सरकारका लागि प्रत्युत्पादक बन्यो । कर्मचारीहरु रंगशालाबाटै सुन्धारा पुगेर दलहरुको जुलुसमा सामेल भए ।
दलहरुले शुरुको कार्यक्रम निकै राम्रो तयारीका साथ गरेकाले फागुन ७ गतेको कार्यक्रम देशव्यापीरुपमै अपेक्षा गरेभन्दा राम्रो भयो । ७ गतेको कार्यक्रमको सफलताको प्रभावले ८ गतेको नेपालबन्द पनि शान्दाररुपले सफल भयो । ७ र ८ गतेको कार्यक्रममा धेरैजसो दलले आफ्ना अग्रपंतीका कार्यकर्ता सामेल गराएका थिए ।
त्यतिबेला पार्टी कार्यकर्ता भन्नु नै युवा विद्यार्थीलाई बुझिन्थ्यो । बिद्यार्थी बाहेक केही मजदुर र अन्य क्षेत्रका कार्यकर्ता नगन्य रुपमा हुन्थे । ७ र ८ गतेको कार्यक्रममा धेरै जसो बिद्यार्थी नेता कार्यकर्ता गिरफतार भए । ८ गतेको बन्दपछि सानातिना कार्यक्रम मात्र थिए । ठूलो कार्यक्रमका रुपमा एकैपटक फागुन १९ गते आम हडताल आहृवान गरिएको थियो ।
दलका नेताहरु बसेर कार्यक्रम बनाउँथे र त्यसलाई बिद्यार्थी संगठनहरुले कार्यान्वयन गर्नुपथ्र्यो । त्यसबेला म अ.ने.रा.स्व.बि.यु केन्द्रीय समितिको अध्यक्ष थिएँ । नेविसंघ र अनेरास्ववियुपछि कार्यकर्ता परिचालन र आन्दोलन सञ्चालनको दृष्टिले मैले नेतृत्व गरेको अ.ने.रा.स्व.बि.यु तेस्रो ठूलो शक्ति थियो । ठूला विद्यार्थी संगठनहरु हौसिएर सबै कार्यकर्तालाई एकैपटक गिरफ्तार गराएकाले १९ गतेको नेपालबन्द सफल पार्ने कार्य थप चुनौतिपूर्ण बन्यो ।
यो कार्यक्रमलाई हर-हालतमा, सफल पार्नुपर्छ भन्ने आधारमा मैले कार्यकर्तालाई केही पेट्रोल, साइकलका चेन संकलन गर्न लगाएँ । दलहरुको बन्दको आहृवानले शिक्षण संस्था, ट्याक्सी टेम्पो, रुटमा चल्ने अरु बस र पसल बन्द भए पनि सरकारले सञ्चालन गरेका साझा यातायात र ट्रलीबस कुनै पनि हालतमा बन्द हुँदैन थिए । आमहड्ताल पूर्णरुपले सफल पार्न ट्रली र साझा बस बन्द नगराई हुँदैनथ्यो । त्यसकारण ट्रली बस बन्द गराउन ठाउँ-ठाउँमा साइकलका चेनले बत्तीको फ्युज उडाइदिने र साझा बस हिँड्ने स्थानमा पेट्रोलमा आगो लगाई प्रहार गरेर तर्साउने हाम्रो उद्देश्य थियो ।
त्यसरी बन्द गराउने सिलसिलामा एउटा टोली मीनभवनमा ट्रलीबसमा बन्द गराउन गएको थियो । त्यहाँ पुलिसको गतिबिधि बढेपछि गिरफ्तारीमा परिने डरले त्यो टोली शंखमूल हुँदै कुमारीपाटी पुग्यो ।
रत्नपार्क-लगनखेल चल्ने गुडिरहेको साझा यातायातको बसमाथि ढुङ्गा प्रहार गर्दै गर्दा श्यामकृष्ण खत्री नामका बिद्यार्थी पक्राउ परे । उनका साथमा मेरो सम्पर्क नम्बर थियो, खत्रीको गिरफ्तारीपछि त्यो सिधै पुलिसको हातमा पर्यो । पुलिसले गिरफ्तार छात्रबाट नम्बर समेत बरामत भएको आफ्नो हाकिमलाई जानकारी गराउँदा प्रयोग गरेको सञ्चार सेटको आवाज रेडियोको एफएम बैण्डबाट आन्दोलनकारीले सुनेर पत्ता लगाउँथे । त्यो घटना पनि नेबिसंघका महामन्त्री नबिन्द्रराज जोशीले तत्काल एफएममा सुनेछन् र उनले मलाई टेलिफोन गरी सुरक्षित रहन भने ।
मैले बन्दमा खटिएका टोली र सात विद्यार्थी संगठनका नेतृत्वहरुलाई आफू त्यस दिन बसेको ठाउँको टेलिफोन सम्पर्क दिएको थिएँ ।
त्यसबेला टोलमा ठूलाबडा भनिने एकदुई जनाको घरमा मात्रै मुस्किलले टेलीफोन हुन्थ्यो । म ललितपुर नगर पञ्चायतको १८ नम्बर वडाका वडाध्यक्ष -जो चौथो महाधिबेशनको तर्फबाट जितेका थिए) को घरमा बसेर आन्दोलन सञ्चालन गर्दै थिएँ । खवर पाएपछि म अलि सतर्क रहंे । र, सकेसम्म सबै टोलीलाई निर्देशन दिएर चाँडो सो ठाउँ छाड्ने प्रयास गरेँ ।
म लगभग ५ बजेतिर बसेको ठाउँ छाडी गल्लीको बाटो हुँदै शंखमूल पारि बानेश्वरमा एकजना साथीको डेरामा पुगँे । म निस्किएको १० मिनेट नबित्दै पौरुषधर बज्राचार्यको गाबहालमा रहेको घर चारवटा जीपमा आएका सशस्त्र प्रहरीले घेरे छन् । धन्न, वडाध्यक्ष पौरुषधर र वहाँका दाइ गंगाधर पछाडिको बाटोबाट निस्किएर बच्न सफल हुनुभएछ । उहाँका ८० काटेका बा आमा अत्यन्त त्रसित हुनुभयो ।
त्यो घटनादेखि म प्रहरीको सर्वाधिक खोजीको सूचीमा परेँ । आन्दोलनका क्रममा जुन संगठनको नेता-कार्यकर्ता समाते पनि वा हाम्रा जुन कार्यकर्ता समाते पनि प्रहरीले मलाई नै सोध्ने गरेको कुरा मैले साथीहरुबाट बारम्बार सुन्न थालेँ । एक किसिमले मेरो निम्ति भयंकर त्रास उत्पन्न गराउने प्रयास गरियो ।
कतिले त आन्दोलन छाडेर भारतीय सीमावर्ती गाउँमा गएर बस्न सुझाब पनि दिए । तर, त्यसबेला हाम्रो संगठनमा कार्यकर्ता परिचालन गरेर आन्दोलन हाँक्ने अर्को कुनै नेता नभएकाले मैले त्यसो गर्न सकिँन र पुलिसको आँखा छल्दै संघर्ष सञ्चालन गरिरहें ।
